زوال نظام اجتماعی و فروپاشی دولت قاجار بر اساس اسناد آرشیو وزارت خارجه بریتانیا

نویسنده در مقدمه اشاره می ­کند، کتاب حاضر بر اساس اسناد آرشیو وزارت امور خارجه بریتانیا، اداره هند و کتاب­ ها و مقالات منتشر شده در نشریه ­های تخصصی انگلیسی زبان در حوزه مطالعات مربوط به سیاست قدرت­ های استعماری قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم میلادی انجام شده است و مدعیات مطرح شده در این اسناد و گزارش ­ها حتی ­الامکان با منابع تاریخی فارسی مقایسه شده و برخی کاستی ­ها یا گزارش­ های نادرست مشخص شده است.      

  این کتاب پژوهشی درباره ایران بین سال ­های 1226 تا 1286 شمسی (1847-1907 میلادی) است. مطالب کتاب مربوط به دوره ­ای است که روسیه و بریتانیا از طریق تحمیل امتیازات مختلف اقتصادی و سیاسی تاثیر چشم گیری بر سرنوشت کشور داشتند. این کتاب دوره حکومت­ های سه پادشاه ایرانی یعنی ناصرالدین­ شاه (1275-1227)، مظفرالدین شاه (1285-1275) و محمدعلی شاه (1288-1285) را در بر می ­گیرد. کتاب در هفت فصل بسترهای انحطاط دولت و زمینه ­های اجتماعی و سیاسی انقلاب مشروطه را بررسی می ­کند.

فصل اول با عنوان کشاورزان، مربوط به جامعه دهقانی ایران در زمان مذکور است که این جامعه در آن دوران بزرگ­ترین سهم را در جمعیت ایران داشت. موضوعات مورد بررسی در این فصل عبارت است از: نظام سهم­ بری، مالیات ­های بخش کشاورزی، مسایل آبیاری، آثار حکمرانی سوء و رقابت قدرت­ های بزرگ در ویران شدن مناطق حاصل­خیز، تغییر جهت نظام اقتصاد بومی در راستای نیازهای اقتصادی بریتانیا و روسیه، آثار نوسانات پولی و مهاجرت دهقانان از نواحی کشاورزی کشور و ... . فصل دوم با عنوان وضع اقتصادی و سیاسی-اجتماعی جامعه شهری، به بررسی اقشار مختلف جامعه شهری ایران یعنی علما، تجار، زمین­ داران و کارگران شهری می­ پردازد و روابط این اقشار اجتماعی را با یکدیگر و نفوذ قدرت ­های خارجی بر آنها را مورد مطالعه قرار می ­دهد.

فصل سوم با عنوان ایلات، به بررسی سومین لایه بزرگ جمعیت ایران یعنی ایلات و عشایر و مداخلات دو قدرت بزرگ روسیه و بریتانیا در میان آنان در شمال و جنوب کشور می ­پردازد. فصل چهارم با عنوان سلطنت و دولت دوران ناصرالدین شاه، به موضوع سلطنت و نظام حکومتی و گستره نفوذ روسیه و انگلستان در دربار و در میان مقامات حکومتی و شاهزادگان اختصاص دارد. در این فصل موضوع حمایت از این شاهزادگان و استفاده از رقابت ­های موجود بین آن‌ها به منظور پیشبرد سیاست ­های دو قدرت روسیه و بریتانیا بر اساس آرشیو وزارت امور خارجه بریتانیا و منابع تاریخی دیگر بررسی شده است. فصل پنجم با عنوان ارتش ایران، به مطالعه ارتش و قوای نظامی ایران در دوره قاجار اختصاص دارد. در این فصل پس از بحث در مورد سیاست ­های بریتانیا و روسیه در خصوص ارتش ایران، نحوه اداره ارتش و قوای چهارگانه آن یعنی پیاده نظام، قوای عشایری، توپخانه و بریگاد قزاق بررسی می ­شود.

در فصل ششم با عنوان رقابت امپریالیستی دو قدرت روس و انگلیس، اختصاص امتیازات اقتصادی واگذار شده به قدرت ­های خارجی و وام ­های سیاسی دریافت شده از این قدرت ­ها مورد مداقه قرار گرفته است. در اینجا به بررسی آثار این امتیازات و وام ­ها بر انحطاط اقتصادی ایران و روابطش با دو قدرت بزرگ پرداخته شده است. در فصل هفتم با عنوان دهه ­های ناآرامی و خیزش انقلابی، منابع و ریشه ­های اندیشه تغییر و اصلاح در این دوره سیاسی و همچنین مراحل تطور جنبش مردمی در مقابل حکومت خودکامه و نفوذ خارجی بررسی می­ شود.