جمهوری اسلامی ایران و امنیت منطقه‌ای

پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی‌به عنوان نهادی علمی- فکری در سال 1373 تاسیس شده است. در این نهاد عمومی و غیردولتی چهار پژوهشکده فعالیت دارند. یکی از این پژوهشکده ­ها، پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی است و نوشتار حاضر که از سوی پژوهشکده مذکور منتشر شده است، به موضوع سیاست­ های جمهوری اسلامی ایران درباره امنیت منطقه ­ای می­ پردازد. از آنجاکه در منطقه آسیای جنوب غربی با وجود زمینه ­ها و اشتراک ­های فراوان، رشد ناچیز همگرایی وجود دارد، لذا در چنین فضای برخوردار از فقدان همکاری ­های منطقه­ ای، این پرسش مطرح است که جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از کشورهای مهم منطقه، چه نقشی می‌تواند ایفا کند؟ و رویکرد جمهوری اسلامی ایران نسبت به امنیت منطقه ­­ای چیست؟

          پژوهش حاضر در تلاش است تا به بررسی ابعاد مختلف پرسش مطرح شده بپردازد. از نگاه نویسنده، ویژگی ذاتی جغرافیای ایران و موقعیت ژئوپلیتیکی آن، تنها عامل نشان دهنده اولویت پژوهش در این حوزه نیست، بلکه آثار ناشی از پیروزی انقلاب اسلامی در منطقه و تحولات حاصل از آن در نگرش منطقه ­ای ایران، ضرورت چنین پژوهشی را دو چندان کرده­ است؛ به طوری که به اذعان محققان حوزه امنیتی، ایران در منطقه نقش کاملاً متفاوتی را نسبت به دوره پهلوی ایفا می­ کند و ایفای نقش نیابتی، حمایت از رژیم ­های محافظه­ کار و سرکوب جنبش­ های انقلابی در منطقه در دوران پس از انقلاب، با دگرگونی و تغییرات اساسی رو به رو شده ­است.

          کتاب علاوه بر مقدمه دارای پنج فصل اصلی می­ باشد. فصل اول طی دو گفتار با عنوان­ های: 1- مناطق؛ از قرابت جغرافیایی تا مجموعه هویتی و 2- امنیت به مثابه مفهومی‌پویا و در حال توسعه، چهارچوب مفهومی و نظری پژوهش را در بردارد. در اینجا دو مفهوم اصلی پژوهش یعنی منطقه و امنیت مورد بررسی قرار گرفته است. فصل دوم تحت عنوان جایگزینی منطق همجواری به جای ائتلاف با ابرقدرت­ های جهانی در سه گفتار با عنوان‌های: 1- چشم­ اندازهای نظری به مناطق، 2- رژیم پهلوی و امنیت منطقه ­ای و3- انقلاب اسلامی و اهمیت منطقه، با عنایت به رویکردهای موجود در مورد جایگاه مناطق، به جایگاه منطقه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبل و پس از انقلاب اسلامی می‌پردازد. فصل سوم با عنوان مرزهای مناطق؛ از خاورمیانه تا آسیای جنوب غربی، به رویکردها و گفتمان­ های مطرح در ترسیم مرزهای منطقه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازد. در اینجا موضوعاتی همچون هلال شیعی و مرزهای منطقه و امت اسلامی‌به مثابه مرزهای منطقه مورد واکاوی قرار گرفته است. عنوان فصل چهارم، امنیت موسع و گذارهای ژئوپلیتیکی می ­باشد. نویسنده در این فصل با تکیه بر فهم موسع از امنیت و با عنایت به فرضیه پژوهش که تاکید می­ کند، از نظر جمهوری اسلامی ایران در فضای فقدان روح جمعی منطقه ­ای، تکیه بر مفهوم موسع از امنیت به جای قالب­ های تنگ سنتی رایج در منطقه می ­تواند به تقویت همگرایی منطقه­ ای منجر شود، در صدد است تا این موضوع و فرضیه را در تحولات و گذارهای مختلف ژئوپلیتیکی از جمله پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا فروپاشی نظام دو قطبی؛ از فروپاشی نظام دو قطبی تا حادثه 11 سپتامبر 2001؛ از حادثه 11 سپتامبر 2001 و اشغال افغانستان و عراق تا انقلاب ­های سیاسی در منطقه و همچنین از انقلاب ­های سیاسی در منطقه تا ظهور جریان ­های سلفی مورد بررسی قرار دهد. در فصل پنجم با عنوان منطقه شدن؛ راهکارها و موانع پیش­روی جمهوری اسلامی ایران، چالش ­ها و امکانات جمهوری اسلامی ایران در شکل­ گیری منطقه ­گرایی مورد بررسی قرار می ­گیرد. این فصل در پی پاسخ به این پرسش­ است که چگونه می ­توان به پویش ­های منطقه ­گرا یا رشد خودآگاهی منطقه ­ای کمک کرد؟ و فرصت­ های پیش رو چیست؟ و موانع و چالش ­ها کدام هستند؟