جنگ دوم قره‌باغ: ریشه‌ها و پیامدها

نویسنده بیان می­ دارد، جنگ دوم قره ­باغ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در سال 2020 میلادی، با پیروزی سریع جمهوری آذربایجان خاتمه یافت و آذربایجان توانست شکست نظامی سنگینی به ارمنستان تحمیل کند و ارمنستان نیز چاره ­ای جز تسلیم نداشت و از این رو، به روسیه متوسل شد تا با استقرار نیروهای صلح ­بان، آتش ­بسی به عنوان مقدمه دستیابی به صلحی فراگیر حاکم شود. اما جمهوری آذربایجان در این جنگ به آنچه که می ­خواست، دست نیافت و منطقه قره ­باغ کوهستانی و مرکزش به رغم اینکه در محاصره ارتش باکو قرار گرفت، اما همچنان در دست ارمنستان باقی ماند. درگیری سنگین و خونین سال 2022 میلادی میان دو کشور نیز تفاوتی با جنگ سال 2020 میلادی نداشت، البته میدان درگیری در این سال، نه قره­ باغ و بخش ­های اشغالی خاک جمهوری آذربایجان، بلکه خاک اصلی ارمنستان بود. در اینجا، این موضوع که آینده روابط باکو و ایروان و اینکه باکو با نیروی نظامی ­اش دقیقاً تا کجا می ­تواند و می ­خواهد که پیش برود، به مسئله­ ای ناشناخته بدل شد. البته این ناشناختگی، در خصوص ایران و وضعیت منافع و امنیت ملی این کشور در زمینه بحران قره­ باغ، موضوعیت بیشتری دارد و این سوال مطرح است که جمهوری اسلامی ایران در برابر این تحولات چه رویکردی را می ­بایست در پیش بگیرد و آنچه به نظر می ­رسد، این است که جمهوری اسلامی ایران جز بسنده کردن به صدور اعلامیه، کار دیگری انجام نداده است.

          کتاب طی یک مقدمه، 9 فصل و بخش نتیجه­ گیری، توسط تعدادی از صاحب ­نظران به رشته تحریر درآمده است و هدف آن روشن کردن ابعاد راهبردی جنگ دوه قره ­باغ است و تلاش دارد از چند زاویه و سطح تحلیل مختلف، این ابعاد مشخص گردد و نگاه راهبردی مزبور در هر بعد و سطح، با نیم ­نگاهی به جمهوری اسلامی ایران، منافع و امنیت ملی­ اش بوده­ است.

          در فصل اول کتاب با عنوان "سیر تحولات میدانی و حقوقی مناقشه قره­ باغ(2022-1988میلادی)" که توسط آقای ولی کالجی تالیف شده است، با نگاهی تاریخی و حقوقی به سیر تحولات بحران قره­ باغ از سال 1988 لغایت 2022 میلادی، ریشه­ های بحران قره ­باغ و سیر تاریخی آن در کنار واقعیت ­های حقوقی این بحران روایت شده است. در فصل دوم با عنوان "راهبرد جمهوری آذربایجان در جنگ دوم قره ­باغ و دوره پساجنگ"، تالیف حسن صادقیان، به موقعیت و نگرش راهبردی جمهوری آذربایجان در جنگ دوم قره­ باغ پرداخته شده­ است. در فصل سوم با عنوان "تاملی بر رویکرد ارمنستان در قبال مناقشه قره ­باغ"، تالیف ولی کالجی، نگرش راهبردی ارمنستان در خصوص بحران قره ­باغ و موقعیت این کشور مورد بررسی قرار گرفته ­است. در فصل چهارم با عنوان "روسیه و جنگ قره ­باغ"، تالیف مهدی شاپوری، مواضع سیاسی و برنامه ­های راهبردی روسیه که معادلات جنگ دوم قره­ باغ را با دخالت خود رقم زده ­است، بررسی شده ­است. در فصل پنجم با عنوان "ترکیه و جنگ دوم قره ­باغ کوهستانی"، تالیف سالار سیف ­الدینی، راهبرد ترکیه در خصوص جنگ دوم قره ­باغ شرح داده شده­ و تلاش شده­ است تا در این خصوص گفتمان­ های تاریخ سیاست خارجی این کشور به خصوص گفتمان نوعثمانی دولت رجب طیب اردوغان مورد تحلیل قرار گیرد.

          با توجه به اینکه رژیم صهیونیستی با گسترش همکاری ­های اقتصادی، نظامی و اطلاعاتی خود با باکو موجبات نگرانی شدید جمهوری اسلامی ایران را فراهم آورده ­است، لذا در فصل ششم با عنوان "رژیم صهیونیستی و جنگ دوم قره ­باغ"، تالیف وحیده احمدی، به بررسی نقش این رژیم در بحران مزبور و بحران ­های آتی که در پیوند با این منطقه رخ خواهد داد، می ­پردازد. در فصل هفتم با عنوان "اتحادیه اروپا و منازعه قره ­باغ"، تالیف یاسر نورعلی­وند، به تحلیل رویکرد اتحادیه اروپا به بحران قره ­باغ اختصاص دارد؛ بازیگری که کوشش می­ کند، جای پایی در منطقه قفقاز جنوبی بیابد. فصل هشتم با عنوان "سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در جنگ دوه قره ­باغ"، تالیف عبداله قنبرلو، به بررسی ابعاد سیاست ایران در قبال جنگ دوم قره­ باغ اختصاص یافته ­است. در این زمینه، پس از توضیح ماهیت سیاست ایران، ریشه ­ها و عوامل دخیل در آن بررسی شده­ است و در پایان، خروجی جنگ از منظر اصول سیاست خارجی و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران مورد تحلیل قرار گرفته ­است.

          فصل نهم با عنوان "تحلیل راهبردی جنگ دوم قره­ باغ"، تالیف میرقاسم بنی ­هاشمی و قاسم تختی برای بررسی روند تحولات و عوامل موثر بر نتایج جنگ، از تحلیل راهبردی با رویکرد ژئواستراتژی بهره گرفته و به بررسی وضعیت و تاثیر موارد زیر می ­پردازد:

1-مولفه­ های قدرت ملی، سیاسی، اقتصادی-اجتماعی و توان پشتیانی ملی و فراملی از جنگ؛ 2- توانمندی ­های نظامی-اطلاعاتی دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان، مانند کارایی تجهیزات و سازماندهی ارتش، یگان­ های رزمی، یگان­ های اطلاعاتی-رسانه ­ای؛ 3- استراتژی­ های نظامی-سیاسی دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان و تاثیر آن بر روندها و نتایج جنگ.

در بخش نتیجه­ گیری کتاب، با عنوان "دلالت ­های راهبردی جنگ دوم قره ­باغ برای جمهوری اسلامی ایران"، تالیف امین پرتو، تلاش شده ­است، دلالت ­های راهبردی جنگ دوم قره ­باغ و بحران همچنان حل نشده این منطقه میان باکو و ایروان از نظرگاهی کلان و به طور مشخص معطوف به جمهوری اسلامی ایران در چهار سطح زیر بیان شود:

1-دلالت ­های راهبردی معطوف به بازیگران درگیر در این بحران؛ 2- دلالت ­های راهبردی از جنبه نظم منطقه ­ای (ماورای ارس یا قفقاز جنوبی و حوزه­ های پیرامونی)؛ 3- دلالت­ های راهبردی از جنبه نظامی و اطلاعاتی؛ 4- دلالت ­های راهبردی از جنبه سیاست داخلی جمهوری اسلامی ایران.