دیپلماسی پنهان: مفاهیم و زمینه‌ها

کورنلیو بیولا، استوارت موری / مهدی میرمحمدی، کاظم تاجیک

دیپلماسی عمری به درازای تاریخ شکل­ گیری جوامع انسانی دارد و در این مدت به شکل­ های گوناگون بروز یافته و به مرور پیچیده­ تر و موسع ­تر شده ­است. کارگزاران دیپلماسی نیز دیگر محدود به نمایندگان رسمی دولت­ های ملی یا منحصر به فرد در وزارت امور خارجه نیستند و دیپلماسی در قالب­ های گوناگون و از سوی بازیگری رسمی و غیررسمی‌بروز می­ یابد. با این وجود، ویژگی محرمانگی و پنهان بودن دیپلماسی همچنان به شکل­ های گوناگون ادامه یافته و موجب طرح پرسش­ های متعدد شده ­است. کتاب حاضر نیز یکی از مهم ­ترین ویژگی­ های دیپلماسی را که پنهان بودن و محرمانگی است را از منظرهای مختلف بررسی می­ کند.      

           به اعتقاد کورنلیو بیولا، دیپلماسی پنهان هم­زمان متضمن بیم و امید است. در کوتاه مدت مفید و حتی بی­ ضرر به نظر می­ رسد؛ اما در بلندمدت، ممکن است پیامد های گسترده و عمدتاً منفی به بار آورد و روایت­ های تاریخی نشان می­ دهد که دیپلماسی پنهان همواره موضوعی مناقشه­ برانگیز بوده ­است. به عنوان مثال، در سال 1668 میلادی، انگلستان و فرانسه با امضای قراردادی محرمانه بر آن بودند تا لوئی چهاردهم، پادشاه وقت فرانسه را وادار به صلح با اسپانیا کنند؛ اما لوئی پیش از آن، قرارداد محرمانه­ ای با امپراتور اتریش منعقد کرده بود که هدف از آن تقسیم سرزمین­ های تحت سلطه اسپانیا پس از مرگ پادشاه وقت بود.

           دیپلماسی پنهان مخالفان و موافقانی دارد. از نظر موافقان دیپلماسی پنهان، تاثیر فناوری‌های نوین ارتباطات و اطلاع ­رسانی بر صنعت عظیم جمع ­آوری اطلاعات یا مذاکرات پنهان، بسیار اندک بوده ­است. علاوه بر آن، پنهان­ کاری همچنان عامل مهمی در پیشبرد اهداف دیپلماتیک به شمار می­ رود. کتاب با طرح این سوال که آیا دیپلماسی پنهان در رسیدن به اهداف سیاست خارجی موثر است؟ و این تاثیرگذاری در چه شرایطی اتفاق می­ افتد؟ به دنبال گشودن پنجره­ای تحلیلی برای فهم جزئیات و شیوه انجام دیپلماسی پنهان و همچنین آموزه­ های این نوع از دیپلماسی درباره لایه‌های حقوقی، نهادی و هنجاری سیاست خارجی است.

کتاب طی یک مقدمه، ده فصل و یک نتیجه­ گیری که هر کدام از سوی یکی از صاحب­ نظران تالیف شده ­است، در پی بررسی مفهوم دیپلماسی پنهان است. کلیات کتاب در سه بخش سازماندهی شده است.

           بخش اول به بررسی معانی و بازنمایی ­های مختلف این مفهوم می­ پردازد. این بخش شامل چهار فصل است. در فصل اول، استوارت موری به بررسی تحول دیپلماسی پنهان در برابر دیپلماسی آشکار در طول تاریخ پرداخته ­است. در این فصل، نویسنده به بررسی مناظره مدرن پنهان­ کاری در برابر شفایت می­ پردازد و این سوال را مطرح می­ کند که آیا در عصر شفافیت فزاینده، دیپلماسی پنهان به پایان کار خود نزدیک می­ شود یا آنکه همچنان نقش مهمی در روابط دولت­ ها ایفا خواهد کرد؟

           در فصل دوم، پال شارپ به چگونگی مواجهه با پنهان­ کاری در متون کلاسیک برخی از نویسندگان مدرن پس از جنگ جهانی اول می­ پردازد و سه کاربست گسترده از پنهان­ کاری از جمله پنهان­ کاری راهبردی؛ پنهان­ کاری عملیاتی و پنهان­ کاری رسمی را به عنوان مبنایی برای بررسی متون کلاسیک مدرن پیشنهاد می­ کند.

           در فصل سوم،  مارکوس هلمز با استفاده از یافته­ های جدید در علم روان­شناسی و علوم اعصاب، گزاره­ هایی را درباره اینکه چه زمانی باید انتظار دیپلماسی محرمانگی داشته باشیم، ارائه می‌کند. او معتقد است دیپلماسی محرمانگی نوع منحصر به فرد از دیپلماسی پنهان است؛ زیرا اقدام دیپلماتیک هم از افکار عمومی و رسانه­ ها و هم از بخش­ های خاصی از حاکمیت خودی نیز پنهان می ­شود و رهبرانی که درگیر این نوع دیپلماسی می ­شوند، به طور بالقوه ممکن است هزینه زیادی پرداخت کنند، چون احتمال کشف اسرار خودشان نیز وجود دارد.

           در فصل چهارم با عنوان بازگشت به اتاق پشتی؛ دیپلماسی کنسرت و مدیریت بحران از وین تا تهران، کارستن یونگ، نمونه دیگر از دیپلماسی پنهان را در قالب کنسرت­ های با کارکرد خاص یا گروه­ های تماس بررسی می­ کند که در سال­ های اخیر به رویه ­ای معمول در مدیریت بحران­ های بین المللی تبدیل شده ­است. در این روش، بازیگران اصلی و عمده در یک نشست غیررسمی و محدود برای حل و فصل پنهانی یک مسئله امنیتی یا دیپلماتیک پیچیده و مناقشه ­آمیز گرد هم می ­آیند. در این فصل، یونگ در صدد است تا نقش و تاثیرگذاری روش ­های به ظاهر قدیمی دیپلماسی را در جهان نشان دهد که از زمان پایان جنگ جهانی اول، سرمایه­ گذاری زیادی در قاعده­ سازی و نهادینه سازی امور بین ­المللی چند جانبه کرده است و در مورد اقدامات گروه 1+5 در برنامه هسته ­ای ایران به این نتیجه می­ رسد که رواج نقش ­آفرینی گروه­ های تماس در سال­ های اخیر ناشی از شکست نهادهای بین ­المللی موجود در تطبیق با سرشت موقعیتی نظام بین ­الملل پس از جنگ سرد است.

           بخش دوم کتاب به بررسی زمینه ­های بنیادین موثر بر دیپلماسی پنهان اختصاص دارد و شامل فصل­ های پنجم، ششم و هفتم کتاب است. فصل پنجم نوشته داکت و واترز به مطالعه زمینه‌های حقوقی ملی و بین­ المللی حامی‌ پنهان­ کاری و محرمانگی در روابط دیپلماتیک می­ پردازد. در این فصل، ابتدا جایگاه پنهان­ کاری در روابط دیپلماتیک بررسی می ­شود و سپس به فشارهای داخلی و خارجی که تهدیدی علیه فرهنگ پنهان­ کاری در دیپلماسی به شمار می روند، پرداخته می­ شود.

           در فصل ششم، آنتونی گلیز، زمینه دولتی دیپلماسی پنهان را از طریق بررسی منابع داخلی پنهان­ کاری و تاثیر آن­ها بر روابط دیپلماتیک، بسط می­ دهد. مدیریت منازعات بین­ المللی یا مقابله جدی با جنایتکاران و تروریست­ ها نیازمند فعالیت پنهان توسط دولت ­ها است. از نظرگلیز، استفاده از پنهان­ کاری در سیاست گذاری باید قابل توجیه باشد و اقدامات پنهان­ کارانه نیز باید تحت نظارت و ارزیابی قرار بگیرند.

           در فصل هفتم، کورنلیو بیولا، این سوال را مطرح می­ کند که در چه شرایطی دیپلماسی پنهان از لحاظ هنجاری قابل توجیه است؟ از نظر او، تحلیل اخلاقی دیپلماسی پنهان از یک طرف مستلزم درک آن دسته از شرایط عینی است که نیاز به دیپلماسی پنهان را ایجاد می­ کند و از طرف دیگر، نیازمند فهم ملاحظات زمینه­ ای است که مبنای استدلال و ارزش­ آفرینی برای دیپلماسی پنهان توسط بازیگران دخیل قرار می­ گیرد.  

           بخش سوم کتاب به ارائه چند نمونه تجربی مرتبط با رویدادهای دیپلماتیک معاصر می‌پردازد و شامل فصل­ های هشتم، نهم و دهم کتاب می­ باشد. در فصل هشتم، جیمز پامنت به تعامل میان دیپلماسی پنهان و دیپلماسی عمومی در پرونده فروش 22 فروند هواپیمای جنگنده به سوئیس توسط کارخانه سوئدی ساب (SAAB) می ­پردازد. در اینجا در نگاه اول، دیپلماسی پنهان و دیپلماسی عمومی دو مفهوم مخالف به نظر می ­آیند؛ اما ممکن است در شرایطی، یکی از آن دو، دیگری را به ارمغان آورد. در این مثال، مذاکرات پنهان برای تثبیت معامله ضروری بود؛ اما فضای محرمانه مذاکرات همواره در معرض تهدید به نشت اطلاعات و آگاهی رسانه ­ها قرار داشت.

           در فصل نهم، دیوید وانگ، این پیش فرض را که دیپلماسی پشت پرده فرایندی است که عامدانه از افکار عمومی‌ پنهان می­ شود را به چالش می­ کشد و این پرسش مطرح می­ شود که آیا ممکن است دیپلماسی پشت پرده واجد یک بعد عمومی نیز باشد؟ در اینجا، بازیگران در زمان پیگیری دیپلماسی پشت پرده، راهبردهای گفتمانی عمومی- اما ضمنی - را در پیش می­ گیرند تا افکار عمومی و فضای اجتماعی را برای افشای نهایی و پذیرش سیاست مذاکره پنهان آماده کند.

           در فصل دهم، اشلی کاوارد و کورنلیو بیولا، واکنش­ های دیپلماتیک در برابر عملیات اطلاعات سایبری را بررسی می­ کنند. برخلاف عملیات جاسوسی سنتی، مسئولیت عملیات اطلاعاتی سایبری را به سادگی نمی­ توان به یک طرف خاص نسبت داد و حقوق بین­ الملل نیز تعریف مشخصی از این عملیات ارائه نکرده است.