جغرافیای سیاسی

ایگور اوکونف / هادی ویسی

از دیدگاه مولف، جغرافیای سیاسی، شاخه ­ای علمی است که به مطالعه ابعاد فضایی سیاست می‌پردازد. جغرافیای سیاسی، رویکردهای نظری بنیادی را توسعه می ­دهد و بینش درستی درباره ویژگی‌های خارجی و داخلی ارائه می ­دهد. همچنین توانایی استفاده از روش ­های تجزیه و تحلیل مکانی، امکان تعیین الگوها و ضوابط پدیده ­های سیاسی را هم در سطح جهانی و هم در سطح منطقه ­ای و محلی فراهم می­ کند. کتاب حاضر و پژوهش انجام شده، مقدمه ­ای بر مطالعه علوم سیاسی، روابط بین ­الملل و مطالعات منطقه­ ای است که با رویکرد سیستمی‌به بعد فضایی فرایندهای سیاسی در همه سطوح تنظیم شده است. در این کتاب، عناصر پایه ­ای شامل کشورها، اتحادیه ­های فراملی، نظام ­های ژئوپلیتیکی، مناطق، مرزها، پایتخت­ ها، سرزمین­ های وابسته و با مدیریت بین ­المللی بررسی شده ­است.

           کتاب جغرافیای سیاسی، کتاب درسی است که به دو زبان روسی و انگلیسی در موسسه روابط بین ­الملل دولتی مسکو ارائه می­ شود. کتاب در دوازده فصل تنظیم شده است. رویکرد آموزشی و طبقه­ بندی اصولی مفاهیم و نظریه ­ها همراه با مصادیق و مثال­ های متعدد در مناطق مختلف جهان، یادگیری کتاب را آسان­ تر کرده ­است. در پایان هر فصل، اصطلاحات و مفاهیم کلیدی آن فصل آمده و همچنین پرسش­ ها و تمرین ­هایی ارائه شده است.

           در فصل اول با موضوع مقدمه ­ای بر جغرافیای سیاسی، موضوعات، روش ­ها و زیرشاخه­ های جغرافیای سیاسی تعریف شده و ایده کلی، اصول، سطح و عناصر سازماندهی سیاسی و سرزمینی جامعه تبیین شده ­است. فصل دوم با عنوان نظام­ های ژئوپلیتیک جهانی، به سطح جهانی سازماندهی سیاسی و سرزمینی جهان اختصاص یافته ­است و در اینجا، نظام­ های اصلی ژئوپلیتیک ارائه می ­شود و اصول اساسی نقشه سیاسی جهان تعریف می­ شود. همچنین در این فصل دلایل تقسیم منطقه ­ای کلان جهان و پیامدهای سیاسی ناشی از آن شرح داده می­ شود. فصل سوم با عنوان گروه­ های همگرایی، بر نهادهای فراملی در نقشه سیاسی جهان تمرکز دارد. در اینجا، گروه همگرایی، عبارت است از یک نهاد فراملیتی (اتحادیه) که در برخی از حوزه ­ها، سیاست مشترکی را در کشورهای عضو دنبال می­ کند. وضعیت نهاد فراملی، هر گروه را به بازیگری مستقل در روابط بین ­الملل تبدیل می‌کند. فصل چهارم با عنوان کشورها، بر عناصر کلیدی سازماندهی سیاسی و سرزمینی جهان بر اساس دولت یا کشور تمرکز دارد و سیر تکامل تاریخی انواع دولت بودن را شرح می­ دهد؛ مانند حاکمیت­ ها، دولت - شهرها، امپراتوری­ ها، دولت - ملت­ ها و غیره. همچنین در این فصل، اصول جغرافیایی ملت سازی بیان شده ­است.

          فصل پنجم با عنوان ویژگی­ های دولت سرزمینی، به ویژگی­ هایی اختصاص دارد که موقعیت سیاسی و جغرافیایی دولت را در نقشه سیاسی جهان تعیین می­ کند. در این فصل، متغیرهای کد ژئوپلیتیکی که اساس موقعیت­ سازی فضایی دولت در جهان را تشکیل می دهند، خلاصه می ­شوند. فصل ششم با عنوان عناصر دولت سرزمینی، بر عناصر ساختار فضایی دولت (کشور) تمرکز دارد و ایده ­ای کلی از رویکردهای موجود برای تعیین مرزهای دولت در زمین، دریا، هوا و زیرزمین ارائه می ­دهد. انواع رژیم­ های سرزمینی در این فصل شرح داده می­ شود. فصل هفتم با عنوان واحدهای بین ­المللی شده، به اشکال مختلف کنترل بین ­المللی بر سرزمین اختصاص دارد. این فصل اصول سازماندهی سرزمینی را در فضاهای سیاسی جدید مثل منطقه بستر دریاها، قطب­ ها، فضاها و غیره شرح می­ دهد. همچنین در اینجا، مدل­ های عملکرد سرزمین­ ها با رژیم حقوقی بین ­المللی بیان شده است؛ مثل تنگه ­ها و رودخانه ­های بین­ المللی، مناطق حائل، سرزمین­ های آزاد، مناطق بدون دولت و غیره. در اینجا، سرزمین­ هایی که دارای رژیم­ های حقوقی مختلط هستند و بخشی از قلمرو مستقل یک دولت خاص می ­باشند، بررسی شده ­اند.

          فصل هشتم با عنوان سرزمین­ های وابسته، به تکامل انواع مختلف سرزمین­ ها و دولت ­های وابسته در نقشه سیاسی جهان اختصاص دارد. نویسنده در اینجا، مراحل استعمار و استعمارزدایی را متمایز کرده و اهداف و اشکال وابستگی را در تمام مراحل تشکیل نقشه سیاسی جهان تحلیل می ­کند. فصل نهم با عنوان پایتخت ­ها و مراکز، به شهرهای پایتخت به عنوان مراکز حاکمیت دولت­ ها می ­پردازد. در این فصل، به انواع پایتخت­ ها و کارکردهای مرکز اصلی سیاسی کشور پرداخته می ­شود و کشورهای چند پایتختی مثل روسیه (مسکو، پایتخت رسمی و سن­پترزبورگ محل مقرهای قوای دولتی) و شهرهای شبه پایتخت توضیح داده می­ شود و دلایل و پیامدهای سیاسی جا به جایی پایتخت­ ها نیز بیان می ­شود. فصل دهم با عنوان مرزها و گسست­ ها، بر نقش مرزها در ساختار کشور تمرکز دارد. در اینجا انواع مرزها با ویژگی­ های فیزیکی و پیدایش و ماهیت عملکردشان متمایز می­ شوند. همچنین در این فصل، مراحل ایجاد مرزهای دولتی و تاثیرات جغرافیایی رای­ گیری توصیف می ­گردد.

           فصل یازدهم با عنوان مناطق و شهرداری­ ها، به اصول و اشکال ساختار سیاسی و سرزمینی داخلی دولت و حکومت محلی اختصاص دارد. در این فصل، ماهیت اشکال حکومت تک­ ساختی و فدرال بیان شده و اشکال غیرمعمول جوامع محلی و مناطق مشخص شده ­است. این فصل بر سازماندهی سیاسی و سرزمینی تمرکز دارد و سازماندهی سیاسی و سرزمینی روابط بین­ سطوح فرعی دولتی را نشان می ­دهد؛ سازماندهی سیاسی و سرزمینی شامل بخش­ های اداری در سطوح منطقه­ ای و زیرمنطقه ای و شهرداری­ ها در سطح محلی است. در این فصل، به بررسی مدل­ های سازماندهی سیاسی و سرزمینی از جمله تک­ ساخت­ گرایی، منطقه­ گرایی، فدرالیسم، فدراسیونیسم و کنفدرالیسم پرداخته می ­شود. فصل دوازدهم کتاب بر هویت فضایی تمرکز دارد و تفاوت بین مفاهیم قلمروخواهی و فضایی بودن در جغرافیای سیاسی و ظرفیت تحلیلی آنها را اثبات می­ کند.