بازخوانی سفرنامه‌های اروپایی ایرانیان در عصر قاجار
نغمه سهرابی/
محمد سروی زرگر
نویسنده کتاب، استاد تاریخ خاورمیانه و مدیر تحقیقات مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه برندیس (Brandeis University) است. در ترجمه این اثر، مولف با مترجم همراهی و همکاری لازم را داشته است. در ترجمه کتاب، سعی شده است تا معادل های قرن نوزدهمی واژه ها و مفاهیم حفظ شود. به عنوان مثال در جایی که در متن انگلیسی از واژه People استفاده شده است، در ترجمه کتاب معادل امروزی آن یعنی مردم به کار نرفته است و از واژه رایج دوران قاجار یعنی جماعت و گاهی نیز رعیت استفاده شده است. عنوان اصلی کتاب به زبان انگلیسی Taken to Wonder: Ninteenth Century Travel Accounts from Iran to Europe می باشد که در ترجمه آن، عنوان فرعی کتاب درج شده است. به اعتقاد مترجم، کلمه Wonder از پربسامدترین واژگان به کار رفته در کتاب است که این عنوان نیز از شعر درج شده در انتهای فصل اول با عنوان پیرانه سر اثر تی. اس الیوت درسال 1920 میلادی اخذ شده است. در اینجا شاعر بر این نکته تاکید دارد که پیش از آغاز قرن بیستم، واژگانی مانند حیرت، تعجب و شگفتی بار معنایی مثبت داشته است، اما سنت تاریخ نگاری در اروپای اوایل قرن بیستم معنای نیک و مثبت این واژگان را از بین برده است. در تاریخ نگاری ایران معاصر نیز به ویژه در بررسی سفرنامه ها، دقیقاً همین اشتباه تکرار می شود و فرد ایرانی حیرت زده در سفر به کشورهایی همچون لندن و پاریس اکثراً غربزدهای خودباخته تلقی می شود که کتاب حاضر چنین نگاهی را به چالش می کشد و آن را واسازی می کند.
این کتاب مجموعه ای از جستارهای تاریخ نگارانه است که به بررسی تعدادی از سفرنامه های سیاحان ایرانی در قرن نوزدهم می پردازد؛ سیاحانی که در این دوره زمانی از ایران عصر قاجار عازم اروپا شده اند. این اثر با این باور نوشته شده است که از سفرنامه های دوره قاجار به منزله منبعی تاریخی می توان چیزی بیش از صرف توصیف این سیاحان از مقصد سفرهای خود-یعنی اروپا- حاصل کرد، به طوری که اگر چارچوب تحلیل خود را از نفس خود سفر به نگارش سفر تغییر دهیم، آن گاه این متون می توانند مرزهای فهم ما را از دوره قاجار گسترش دهند. به عبارتی لازم است میان نفس مسافرت و گزارش سفری که در دست داریم تمایز قائل شویم و توجه کنیم که نتیجه نهایی یک سفر فقط محصول مقصد که در اینجا اروپا است، نمی باشد، بلکه محصول مبدا که در اینجا ایران و دوه قاجار است نیز می باشد.
کتاب در پنج فصل مطالب را ارائه می دهد. فصل اول به موضوع سفرنامه نویسی و تاریخ نگاری عصر قاجار اختصاص دارد. فصل دوم در خصوص شخصیت میرزا ابوالحسن خان ایلچی شیرازی و کتاب سفرنامه وی با عنوان حیرت نامه مطالبی را ارائه می دهد. فصل سوم، روایت های سفر میرزا فتاح خان گرمرودی به اروپا در دوره محمد شاه قاجار را بیان می کند. فصل چهارم به سفرهای ناصرالدین شاه اشاره دارد و فصل پنجم به موضوع رواج سفرنامه نویسی در ایران پرداخته است.