تناسب و تدریج: بایسته‌های سیاست خارجی در گام دوم انقلاب اسلامی

نعمت‌اله مظفرپور

نوشتار حاضر با مفروض گرفتن اصول و اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و تکیه بر بیانیه گام دوم انقلاب رهبری معظم انقلاب و با عنایت به اصول قانون اساسی می‌کوشد تا به این پرسش پاسخ دهد؛ الگوهای سیاست خارجی تراز گام دوم انقلاب چیست؟ و چگونه می­ توان به آن‌ها دست یافت؟ نویسنده با توجه به اینکه سیاست خارجی و داخلی درهم تنیده و در طول هم بوده و تاثیر و تاثر متقابل دارند، اما در اینجا در صدد است بیشتر اثرگذاری سیاست خارجی را بر سیاست داخلی بررسی نماید، اگرچه بعضاً اثرگذاری سیاست داخلی بر خارجی به ویژه در زمینه سیاست همسایگی را مورد واکاوی قرار می ­دهد.

          نگارنده با اشاره به این نکته که سیاست خارجی مقاومتی به معنای زمینه ­سازی تحقق اهداف مندرج در قانون اساسی، سند چشم­ انداز 20 ساله، بیانیه گام دوم رهبری معظم انقلاب اسلامی و اندیشه تعالی است و رویکردی مقاومتی و مبتنی بر عزت است که اهداف مندرج در این اسناد را محقق کند، تحقق این اهداف در جمهوری اسلامی ایران را دچار چهار رویه معیوب عدم تناسب، امنیتی کردن، اراده ­گرایی رادیکال و فقر اجماع می داند که این رویه ­ها در یک سیکلی همدیگر را تکمیل و مقاومت دینی و ملی را تخریب می‌کنند. از این رو، نویسنده مفهوم تناسب و تدریج را برای مواجهه با کاستی ­ها در چند سطح مد نظر دارد:

-         اول، تناسب بین سه­ گانه امنیت، اقتصاد و حقوق بشر است.

-    دوم، تناسب بین ایدئولوی با تمدن اسلامی است. در اینجا از آنجاکه ایدئولوژی اسلامی تمایزگرا و ناظر بر غیریت و انحصار و خلوص بوده و مرز با جهان بیرون ایجاد می ­کند، اما نگرش تمدن اسلامی‌شمول­ گرا، فراگیر، تساهل ­گرا و تعامل ­گرا است و ریل ارتباطی با جهان بیرون ایجاد می ­کند.

-    سوم، تناسب بین هست­ ها با بایدهای ایدئولوژیک و به تبع آن، تناسب بین دستورکار سیاست خارجی با توانایی­ ها و داشته ­های ملی است.

-    چهارم، تناسب بین مفهوم با مصداق است؛ در اینجا سیاست خارجی نباید جزئی نگرانه اسیر مصادیق شود، بلکه باید کلان ­نگرانه مفاهیم پایه را مد نظر داشته باشد.

-     پنجم، تناسب در رابطه با قطب­ های قدرت است. در اینجا هر کشوری که نتواند رابطه حداقلی با قدرت­ های بزرگ داشته باشد، ممکن نیست که بتواند رابطه سازنده، مقرون به صرفه و برابر با یک قطب دیگر داشته باشد.

نگارنده معتقد است که امنیتی کردن نیز تناسب نظام­ مند بین اقتصاد، امنیت و حقوق بشر، ایدئولوژی با تمدن و مفهوم با مصداق را به هم زده و اجماع ملی را از بین می‌برد و روح رویکرد دشمنان خارجی نیز امنیتی کردن محیط داخلی و بیرونی ایران اسلامی است. به عبارتی، امنیتی کردن موجب می­ شود تا اندیشه، عمل و تصویر تمدنی، حقوق بشری و قدرت نرم نظام اسلامی را به محاق برده و همه ساحت­ سیاست خارجی را به ایدئولوژی منازعه و سلبی فرو بکاهد؛ در واقع، امنیتی کردن از کلیدی­ ترین موانع شکوفایی علوم انسانی و اسلامی و کلیت جنبش نرم­ افزاری است. همچنین امنیتی کردن، نظام ­مندی و شبکه ارزش­ ها را به هم ریخته و کشور را دچار رادیکالیسم می ­کند؛ به طوری که یک ارزش و کنش مربوط به آن ضمن تک ­روی به توان ده رسیده و تورم پیدا می‌کند و ارزش دیگر مهجور واقع می ­شود، در حالی که مقاومت با نظام ­مندی و تناسب حاصل می­ شود. البته از طریق برخی اقدامات اساسی می­ توان امنیتی کردن امور را مهار کرد که همه این اقدامات در بطن دو مفهوم تکامل ­گرایی[1] و تدریج ­گرایی[2] قابل تعریف است. بدین معنا که جمهوری اسلامی‌باید بکوشد، با اتخاذ بیشتر منطق و الگوی پایه تدریج و تکامل در نیل به اهداف تاریخی از تنش ­زا شدن و امنیتی شدن مفرط خود ممانعت کند. در اینجا تکامل امری فرایندی با سیری طبیعی است، اما تدریج، ذهنیت و اقدام پروژه­ای و عملیاتی است. در این راستا، تدریج ­گرایی، امنیتی ­زدایی و ایجاد فضای مدنی برای شکوفایی اهداف، زمانی می­ تواند محقق شود که در استراتژی کلان ملی، اولاً نظام ­مندی و تناسب منظوم ه­ای ارزش ­ها حاکم گردد و ثانیاً، جایگاه برخی ارزش­ ها عوض شود؛ یعنی بنا نیست ارزشی حذف و یا استحاله شود، بلکه چیدمان ارزش­ ها بازآرایی و ویرایش گردد. 

کتاب طی 9 گفتار به بیان موضوع می­ پردازد. مباحثی که در این گفتارها بررسی می­ شود عبارتند از: اهداف و اصول سیاست خارجی با تاکید بر بیانیه گام دوم؛ رویه ­های معیوب سیاست خارجی در گام نخست انقلاب؛ تجربه و رویکرد روشی – مقاومتی قدرت ­ها و تمدن ­های بزرگ؛ الگوی مطلوب سیاست خارجی در گام دوم انقلاب؛ جایگاه تناسب و تدریج در تحقق اهداف دینی و ملی؛ جایگاه تناسب و تدریج در دیپلماسی همسایگی و دیپلماسی چندجانبه. 

[1] . Evolutionism

[2] . Incrementalism