زوال نظام اجتماعی و فروپاشی دولت قاجار بر اساس اسناد آرشیو وزارت خارجه بریتانیا
رضا رئیس طوسی
نویسنده در مقدمه اشاره می کند، کتاب حاضر بر اساس اسناد آرشیو وزارت امور خارجه بریتانیا، اداره هند و کتاب ها و مقالات منتشر شده در نشریه های تخصصی انگلیسی زبان در حوزه مطالعات مربوط به سیاست قدرت های استعماری قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم میلادی انجام شده است و مدعیات مطرح شده در این اسناد و گزارش ها حتی الامکان با منابع تاریخی فارسی مقایسه شده و برخی کاستی ها یا گزارش های نادرست مشخص شده است.
این کتاب پژوهشی درباره ایران بین سال های 1226 تا 1286 شمسی (1847-1907 میلادی) است. مطالب کتاب مربوط به دوره ای است که روسیه و بریتانیا از طریق تحمیل امتیازات مختلف اقتصادی و سیاسی تاثیر چشم گیری بر سرنوشت کشور داشتند. این کتاب دوره حکومت های سه پادشاه ایرانی یعنی ناصرالدین شاه (1275-1227)، مظفرالدین شاه (1285-1275) و محمدعلی شاه (1288-1285) را در بر می گیرد. کتاب در هفت فصل بسترهای انحطاط دولت و زمینه های اجتماعی و سیاسی انقلاب مشروطه را بررسی می کند.
فصل اول با عنوان کشاورزان، مربوط به جامعه دهقانی ایران در زمان مذکور است که این جامعه در آن دوران بزرگترین سهم را در جمعیت ایران داشت. موضوعات مورد بررسی در این فصل عبارت است از: نظام سهم بری، مالیات های بخش کشاورزی، مسایل آبیاری، آثار حکمرانی سوء و رقابت قدرت های بزرگ در ویران شدن مناطق حاصلخیز، تغییر جهت نظام اقتصاد بومی در راستای نیازهای اقتصادی بریتانیا و روسیه، آثار نوسانات پولی و مهاجرت دهقانان از نواحی کشاورزی کشور و ... . فصل دوم با عنوان وضع اقتصادی و سیاسی-اجتماعی جامعه شهری، به بررسی اقشار مختلف جامعه شهری ایران یعنی علما، تجار، زمین داران و کارگران شهری می پردازد و روابط این اقشار اجتماعی را با یکدیگر و نفوذ قدرت های خارجی بر آنها را مورد مطالعه قرار می دهد.
فصل سوم با عنوان ایلات، به بررسی سومین لایه بزرگ جمعیت ایران یعنی ایلات و عشایر و مداخلات دو قدرت بزرگ روسیه و بریتانیا در میان آنان در شمال و جنوب کشور می پردازد. فصل چهارم با عنوان سلطنت و دولت دوران ناصرالدین شاه، به موضوع سلطنت و نظام حکومتی و گستره نفوذ روسیه و انگلستان در دربار و در میان مقامات حکومتی و شاهزادگان اختصاص دارد. در این فصل موضوع حمایت از این شاهزادگان و استفاده از رقابت های موجود بین آنها به منظور پیشبرد سیاست های دو قدرت روسیه و بریتانیا بر اساس آرشیو وزارت امور خارجه بریتانیا و منابع تاریخی دیگر بررسی شده است. فصل پنجم با عنوان ارتش ایران، به مطالعه ارتش و قوای نظامی ایران در دوره قاجار اختصاص دارد. در این فصل پس از بحث در مورد سیاست های بریتانیا و روسیه در خصوص ارتش ایران، نحوه اداره ارتش و قوای چهارگانه آن یعنی پیاده نظام، قوای عشایری، توپخانه و بریگاد قزاق بررسی می شود.
در فصل ششم با عنوان رقابت امپریالیستی دو قدرت روس و انگلیس، اختصاص امتیازات اقتصادی واگذار شده به قدرت های خارجی و وام های سیاسی دریافت شده از این قدرت ها مورد مداقه قرار گرفته است. در اینجا به بررسی آثار این امتیازات و وام ها بر انحطاط اقتصادی ایران و روابطش با دو قدرت بزرگ پرداخته شده است. در فصل هفتم با عنوان دهه های ناآرامی و خیزش انقلابی، منابع و ریشه های اندیشه تغییر و اصلاح در این دوره سیاسی و همچنین مراحل تطور جنبش مردمی در مقابل حکومت خودکامه و نفوذ خارجی بررسی می شود.