مناسبات فرهنگی و اجتماعی دو قرن اخیر ایران و عراق

سید علی موجانی با همکاری مسعود تاره

نویسنده ضمن اشاره به رابطه فرهنگی میان دو بافت یکپارچه که تنها عامل ممیزه آن تفاوت نژادی می­ باشد، معتقد است، بر اساس اسناد دو دهه اخیر، تا بیش از جنگ جهانی اول در یکصد سال پیش، رابطه فرهنگی و اجتماعی میان ایران و عراق برقرار بوده و تبادلات میان ملت ­ها چنان پایدار و همه ­جانبه بوده ­است که اطلاق عنوان ملت شیعی بر ایشان امری رایج به شمار می ­آمده است. به طوری که همین پیوستگی آمد و شد ها سبب شده بود، به رغم مجموعه ­ای از تمایزات و تفاوت ­ها، یکپارچگی دو ملت مورد خدشه قرار نگیرد. در واقع، اصل سرنوشت مشترک جمعی میان مردمانی با اکثریت شیعه در دو سوی مرز، درک واحدی بود که بدون برنامه­ ریزی­ های قبلی و تنها بر اساس روابط اجتماعی و فرهنگی میان دو ملت بنیان نهاده شده بود. البته پدیده جنگ جهانی اول و تبعات آن، شکل تازه­ ای از مناسبات سیاسی را رقم زد که به سرعت بر دامنه وسیعی از حوزه­ های اجتماعی و فرهنگی نیز تاثیرگذار بود؛ به گونه ­ای که مناسبات اجتماعی و تبادلات مردمی نقصان یافت و تبلیغات سیاسی ابتدا علیه حاکمیت طرف دیگر و سپس در اشکال نژادی، قومی، زبانی، فرهنگی و ... از هر دو سوی این جدار آغاز شد و جنگ تحمیلی نظام بعث عراق نیز ظرفیت ­های شکوفا شده را از میان برد و دامنه بحران ­های درون منطقه را شدت بخشید. اما با سقوط نظام حاکم بعث در عراق، شرایطی به وجود آمد که دو ملت پس از یک سده دوری، یکدیگر را باز یافتند و حاصل این شرایط، سفرهای زیارتی غیرسازماندهی شده و از سر دلبستگی و دلدادگی به خاندان عصمت و طهارت بود که باعث شکل­ گیری خطوط اتصال هویتی مشترک و موثر، به رغم تفاوت زبان، نژاد و قومیت بود.

پژوهش حاضر نیز در راستای توجه به یک سلسله مطالعات همه­ جانبه درباره ظرفیت­ های مشترک میان مردمان دو کشور به عنوان ملت واحد است که در پنج فصل سازماندهی شده است. موضوع فصل اول، عراق در آستانه پادشاهی قاجاریه در ایران است. فصل دوم، به ویژگی­ های فرهنگی و اجتماعی شهرهای مقدس نجف اشرف، کربلا، کاظمین و سامرا می ­پردازد. در فصل سوم، حوزه­ های علمیه و مراکز آموزشی در عراق واکاوی شده است. فصل چهارم، به میراث مشترک مکتوب و ماندگار دو کشور اختصاص دارد. در فصل پنجم، تبادلات و توافقات فرهنگی رسمی میان ایران و عراق مورد بررسی قرار گرفته ­است.